Jerzy Eisler „Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje”

Nakładem warszawskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej ukazało się pod koniec 2012 roku drugie, rozszerzone wydanie uznanej w Polsce publikacji profesora Jerzego Eislera na temat wydarzeń grudniowych z 1970 roku. W najbliższy czwartek (4 kwietnia) uczony będzie promował książkę w Szczecinie. Początek w Książnicy Pomorskiej o godzinie 17.00. Poniżej, pod kątem szczecińskim, napisaliśmy kilka zdań o monografii.

Pierwsze wydanie publikacji profesora Eislera ukazało się w 2000 roku, w trzydziestą rocznicę wydarzeń grudniowych. Książka otrzymała rok później Nagrodę Klio II stopnia, dzięki niej autor uzyskał także tytuł naukowy profesora zwyczajnego. Od tego czasu światło dzienne ujrzało jednak wiele nowych publikacji. Zmienił się także dostęp do polskich archiwów, z których obecnie z większą swobodą mogą korzystać historycy. Wreszcie – powołano Instytut Pamięci Narodowej, co pozwoliło przyspieszyć prace badawcze nad najnowszymi dziejami Polski. Powyższe fakty sprawiły, że autor zdecydował się przygotować drugie, rozszerzone wydanie monografii. W pracy uwzględniono m.in. ostatnie ustalenia innych badaczy tej tematyki. W przedmowie prof. Jerzy Eisler pokusił się o konkluzję, iż dopóki nie zostaną otwarte dla historyków rosyjskie archiwa poradzieckie, nie uda się już zbyt wiele nowego powiedzieć o kryzysie z przełomu 1970 i 1971 roku. Warto podkreślić, iż profesor Jerzy Eisler drugi raz w tym roku odwiedzi Szczecin. Pierwszy raz gościł w naszym mieście na początku roku. W styczniu szczeciński oddział IPN przygotował bowiem projekcję „Three days in Szczecin” oraz dyskusję o tym angielskim filmie, ukazującym wizytę w szczecińskiej stoczni delegacji rządowej wraz z ówczesnym I sekretarzem KC PZPR Edwardem Gierkiem .

Na temat wydarzeń grudniowych z 1970 roku w Szczecinie powstało do tej pory kilka wartych przypomnienia publikacji. Analizując najnowszą historiografię wypada zacząć od zbioru relacji bezpośrednich świadków wydarzeń:

• M. Szejnert, T. Zalewski „Szczecin. Grudzień – Sierpień – Grudzień”

Powyższa publikacja ukazała się drukiem już w 1984 roku, a kilka lat temu (2008) za sprawą Walkowska Wydawnictwo doczekała się wznowienia. W 2007 roku wydany został album składający się z 445 zdjęć:

• M. Machałek, P. Miedziński „Zbuntowane miasto. Szczeciński Grudzień ’70 – Styczeń ’71”

Profesor Jerzy Eisler zauważa, iż nasze miasto pozostawało jednak przez cały czas w cieniu Trójmiasta. Budziło to zastanowienie, gdyż choć rozruchy grudniowe rozpoczęły się w Gdańsku to w późniejszym okresie „inicjatywę” przejął Szczecin. Straty materialne powstałe w wyniku rozruchów oszacowano w Szczecinie na kwotę 300 mln złotych (trzy razy większą niż w Trójmieście). Przełomem w badaniach okazała się czterdziesta rocznica wydarzeń, kiedy na temat naszego miasta ukazały się drukiem w 2010 roku aż cztery publikacje:

• (red.) M. Kowalewski, E. Krasucki, P. Miedziński, „Historia, miasto, pamięć. Grudzień ’70 – Styczeń ’71 (perspektywa szczecińska)” – zbiór czternastu artykułów
• (red.) S. Ligarski „«Intelektualiści polscy milczą zupełnie». Grudzień 1970 – styczeń 1971 w Szczecinie” – zbiór artykułów
• (red.) T. Błaszak, M. Dźwigała, T. Kenar, „Szczeciński grudzień ’70 w dokumentach Służby Bezpieczeństwa”
• E. Krasucki „Szczecińskie społeczeństwo i władza w styczniu i lutym 1971 r, Obraz źródłowy”

Jak zatem można zauważyć – wydane zostały do dziś zarówno wspomnienia, fotografie, zbiory artykułów czy źródła drukowane – brak jednak ciągle monografii na temat wydarzeń grudniowych z 1970 roku w Szczecinie, w której kompleksowo przedstawiono by całość. Lukę tę powinna wypełnić publikacja autorstwa dr. Michała Paziewskiego „Grudzień 1970 roku w Szczecinie”, którą wstępnie zaplanowano wydać w drugiej połowie 2013 roku. Książka ta będzie opierać się na doktoracie obronionym w 2000 roku przez wspomnianego powyżej pracownika Uniwersytetu Szczecińskiego, uzupełnionym oczywiście o najnowsze wyniki badań.

Wracając stricte do zawartości publikacji prof. J.Eislera – ukazano tutaj wydarzenia grudniowe całościowo w skali kraju. W pierwszych dwóch rozdziałach omówiono sytuację na szczytach władzy w centrali PZPR-u oraz decyzje ówczesnego kierownictwa partii, które okazały się bezpośrednią przyczyną początku zamieszek. Ta część monografii zawiera około 100 stron (cały spis treści można zobaczyć TUTAJ). W tym fragmencie nie ma stricte informacji o  Szczecinie, nie licząc dwóch drobnych wzmianek. Na uwagę zasługuje natomiast rozdział o układzie PRL-RFN z 1970 roku. Wówczas Republika Federalna Niemiec uznała po wielu latach granicę zachodnią Polski, co także wiąże się po części z samym Szczecinem.

W dalszej części książki autor dzień po dniu (14-20 grudnia) bardzo szczegółowo omawia przebieg wydarzeń (Gdańsk, Gdynia, Szczecin, Elbląg) – rozruchy, reakcję władz, służb porządkowych oraz wojska. Tutaj właściwie godzina po godzinie czytelnik może dowiedzieć się o tym, jak dynamicznie zmieniała się wówczas sytuacja. W książce pojawiają się czarno-białe fotografie oraz mapki – ułatwiające orientację.

W przypadku Szczecina począwszy od wybuchu protestu – 17 grudnia – także można uzyskać analogiczne informacje, m.in. na temat tragicznych w skutkach rozruchów (z ofiarami śmiertelnymi) przy Komendzie Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej (obecny gmach Komendy Wojewódzkiej Policji przy pl. Solidarności) czy Komitetu Wojewódzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (KW PZPR – obecnie siedziba Sądu Rejonowego oraz oddziału banku PEKAO SA przy pl. Żołnierza Polskiego). Warto dodać, iż ówczesny pożar gmachu partii spowodował, iż spłonęło również sporo dokumentów z tamtego okresu. Poniżej schemat graficzny z publikacji, gdzie oznaczono najważniejsze wydarzenia z tego dnia.

Jerzy Eisler „Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje”, s. 300.

Autor przy analizie wydarzeń szczecińskich z kolejnych dni, oprócz opisu dalszych walk ulicznych czy strajku w stoczni, zwrócił uwagę na rolę Ogólnomiejskiego Komitetu Strajkowego, który w pewnym momencie sprawował faktyczną władze w mieście (tzw. „republika szczecińska”). Tutaj zapadały bowiem wszystkie decyzje. Finalnie protest w Szczecinie został zakończony 22 grudnia.

Ostatni rozdział monografii prof. Eislera, zatytułowany „Pierwszy rok Gierka”, jest swoistą oceną sytuacji w kraju po zmianie na szczytach władzy. W tej części publikacji nie mogło oczywiście zabraknąć wydarzeń styczniowych z 1971 roku w Szczecinie. Omówiono zatem kolejny strajk, którego organizatorem i przywódcą był wówczas Edmund Bałuka. Jak się okazało protest zmusił „nową” delegację rządową do przyjazdu do stoczni i bezpośredniej rozmowy z robotnikami.

Na koniec warto podkreślić, że książka jest dostępna w bardzo przystępnej cenie. Ponad 500-stronicowa, ładnie wydana („szyta”, w twardej oprawie) monografia podczas promocji będzie do nabycia za 25,00 PLN.

Jan Skolimowski [Stau]

Podstawowe informacje o promocji:

• data: 4 kwietnia 2013 roku, godzina 17:00
• miejsce: Sala Kolumnowa Książnicy Pomorskiej w Szczecinie

Podstawowe informacje o publikacji:

• autor: Jerzy Eisler
• tytuł: „Grudzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje”
• wydanie II rozszerzone
• wydawnictwo: Instytut Pamięci Narodowej w Warszawie
• rok wydania: 2012
• ilość stron: 524
• seria „Monografie”, tom 85
• oprawa: twarda
• wymiar: 170×245 mm
• ISBN: 9788376293783
• cena: 28,00 PLN